Προφορικές μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων

Ματίες στον Αντισημιτισμό

Ο αντισημιτισμός αποτελεί ένα φαινόμενο με πολλές διαστάσεις και βαθιές ρίζες στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, συνεπώς και στην Ελλάδα. Στο πρόγραμμα των συνεντεύξεων που πραγματοποίησε το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στο πλαίσιο του προγράμματος HANNAH, ο στόχος ήταν να δώσουμε το λόγο στους ανθρώπους που έχουν γίνει ή ενδέχεται να γίνουν θύματα του αντισημιτισμού, να ακούσουμε τις ιστορίες τους και να καταγράψουμε τις εμπειρίες τους, όχι ως παθητικούς δέκτες, αλλά ως ενεργά υποκείμενα. Μας ενδιέφερε να καταλάβουμε τι περιθώρια είχαν να αντιδράσουν και τελικά πώς αντέδρασαν. Στόχος μας ήταν να κατανοήσουμε πώς βίωσαν τον αντισημιτισμό μέσα στη ροή ολόκληρης της ζωής τους. Ταυτόχρονα, το πρόγραμμα στόχευε στην καταγραφή περιστατικών αντισημιτισμού στην Ελλάδα που ενδεχομένως έχουν περάσει απαρατήρητα από τη μέχρι τώρα βιβλιογραφία.

Σε αυτό το πλαίσιο το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος σχεδίασε ένα πολύπλευρο πρόγραμμα προφορικής ιστορίας, το οποίο υλοποιήθηκε από τον Ιούνιο μέχρι τον Οκτώβριο του 2021. Συνολικά διεξήχθησαν 25 συνεντεύξεις με Έλληνες Εβραίους, 9 άνδρες, 16 γυναίκες, στην Αθήνα, τη Χαλκίδα, τη Θεσσαλονίκη, την Κορινθία, τη Λάρισα, τα Γιάννενα και την Κέρκυρα, με αποτέλεσμα κάτι περισσότερο από 50 ώρες συνέντευξης. Ο τύπος των συνεντεύξεων ήταν αυτός της «συνέντευξης ζωής», δηλαδή ζητήσαμε από τους αφηγητές μας να μας μιλήσουν από τη γέννησή τους μέχρι και σήμερα. Τους ευχαριστούμε θερμά που ανταποκρίθηκαν, και μοιράστηκαν μαζί μας τις εμπειρίες τους.

Το βασικό σχέδιο μας ήταν να κατανοήσουμε την εξέλιξη του σύγχρονου αντισημιτισμού, όπως αυτός διαμορφώθηκε μετά το τέλος του Ολοκαυτώματος και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι σήμερα. Ως εκ τούτου αρχικά στοχεύσαμε στο να συγκεντρώσουμε αφηγήσεις από την ηλικιακή εκείνη ομάδα που αποκαλείται «Δεύτερη γενιά Ολοκαυτώματος», δηλαδή παιδιά που γεννήθηκαν μετά τον πόλεμο από Eβραίους γονείς που είχαν υποστεί το διωγμό. Τα παιδιά αυτά υπήρξαν τα ίδια η έμπρακτη απόδειξη και ελπίδα ότι οι κατεστραμμένες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας μπορούσαν να αναγεννηθούν. Τα στάδια της ζωής τους συμβαδίζουν με την ανασυγκρότηση των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα.

Με δεδομένο ότι ο αριθμός των συνεντεύξεων ήταν περιορισμένος, θέσαμε δύο ακόμη κριτήρια για το προφίλ των αφηγητών. Το ένα είναι ότι δώσαμε προτεραιότητα στο να συγκεντρώσουμε συνεντεύξεις από παιδιά επιζησάντων των ναζιστικών στρατοπέδων προκειμένου να διερευνήσαμε το διαγενεακό τραύμα και την οικογενειακή μνήμη του Ολοκαυτώματος. Το δεύτερο ήταν ότι αναζητήσαμε ανθρώπους που έχουν ασχοληθεί με τα κοινοτικά ζητήματα του ελληνικού εβραϊσμού, διότι μας ενδιέφερε ιδιαίτερα να μιλήσουμε με ανθρώπους που δραστηριοποιήθηκαν συστηματικά για την ορατότητα του ελληνικού εβραϊσμού στη σύγχρονη εποχή, και τα τυχόν εμπόδια που αντιμετώπισαν.

Στην πορεία της έρευνάς μας τελικά συμπεριλάβαμε και κάποιες μαρτυρίες από διαφορετικές ηλικιακές κατηγορίες. Έχουμε τρεις συνεντεύξεις από ανθρώπους που γεννήθηκαν πριν τον πόλεμο και έχουν προσωπικές αναμνήσεις από την περίοδο του διωγμού και της κορύφωσης του αντισημιτισμού. Ο γηραιότερος αυτής της ομάδας είναι γεννημένος το 1929. Και σε αυτές τις συνεντεύξεις επικεντρωθήκαμε στη ζωή τους μετά τον πόλεμο, ωστόσο κατέθεσαν και τις εμπειρίες τους από τον πόλεμο σε έναν συνδυασμό που έδειχνε πώς η εμπειρία του διωγμού διαμόρφωσε τη μετέπειτα ζωή τους. Επιπλέον, πραγματοποιήσαμε δύο συνεντεύξεις με ανθρώπους που ανήκουν στη λεγόμενη «1.5 γενιά ολοκαυτώματος», εκείνους δηλαδή που γεννήθηκαν ενώ διαρκούσε ο διωγμός μέσα στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρόκειται για ανθρώπους που η γέννησή τους στην κρίσιμη στιγμή της καταστροφής της κοινότητάς τους, τούς άφησε με πολλά ερωτηματικά σχετικά με τα πρώτα χρόνια της ζωής τους τα οποία μεγαλώνοντας πάλεψαν να τα καλύψουν. Εντέλει, η προσθήκη και άλλων ηλικιακών κατηγοριών στην έρευνα υπήρξε ευεργετική για το ζητούμενό της. Ο ερευνητής μπορεί να διατρέξει σε πολλές και διαφορετικές μαρτυρίες, και να κατανοήσει πώς διαφορετικές ηλικιακές κατηγορίες ανθρώπων μιλάνε διαφορετικά για το ζήτημα του αντισημιτισμού.

Ένα μικρό δείγμα των συνεντεύξεων αυτών μπορείτε να δείτε εδώ. Το σύνολο των συνεντεύξεων απόκειται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και είναι προσβάσιμο αυστηρά για σκοπούς έρευνας ή εκπαίδευσης με απόλυτο σεβασμό στους κανονισμούς που ισχύουν για την προφύλαξη των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων με βάση τις κοινοτικές οδηγίες και την εθνική νομοθεσία. Πλήρης κατάλογος των συνεντεύξεων ακολουθεί.

Όλες οι προφορικές μαρτυρίες των Ελλήνων συνεντευξιαζόμενων του προγράμματος HANNAH είναι διαθέσιμες από το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος κατόπιν αιτήματος στη διεύθυνση [email protected].

Συντελεστές των συνεντεύξεων: Ελένη Κούκη (ερευνήτρια), Δημήτρης Πολυδωρόπουλος (εικονολήπτης/ηχολήπτης)