Świadectwa Żydów greckich

Antysemityzm w powojennej Grecji

Antysemityzm jest wielowymiarowym zjawiskiem głęboko zakorzenionym w społeczeństwach europejskich, w tym w Grecji. Wywiady przeprowadzone przez Muzeum Żydowskie w Grecji w ramach projektu HANNAH to oddanie głosu osobom, które były lub mogły być ofiarami antysemityzmu, wysłuchanie ich historii i zarejestrowanie ich osobistych doświadczeń – nie jako biernych ofiar, ale jako aktywnych podmiotów. Interesowało nas to, czy i jak ci ludzie mogli zareagować, a jak ostatecznie jak zareagowali na różne formy antysemityzmu. Naszym celem było zrozumienie, w jaki sposób doświadczyli antysemityzmu w kontekście całego swojego życia. Jednocześnie projekt miał na celu udokumentowanie incydentów antysemickich w Grecji, które mogły umknąć akademickim badaczom.

Taki jest kontekst wielowątkowego projektu historii mówionej, podjętego przez Muzeum Żydowskie w Grecji, który był realizowany od czerwca do października 2021 r. Łącznie przeprowadzono 25 wywiadów z greckimi Żydami – 9 mężczyznami i 16 kobietami – w Atenach, Chalkidzie, Salonikach i Koryncie , Larissie, Janinie i Korfu. Zarejestrowany materiał obejmuje ponad 50 godzin. Wywiady miały charakter „wywiadu życiowego”, tzn. poprosiliśmy rozmówców o opowiedzenie życiowych historii. Serdecznie im dziękujemy za odpowiedź i podzielenie się swoimi doświadczeniami.

Naszym głównym celem było zrozumienie przemian współczesnego antysemityzmu, tego jak ewoluował on po Holokauście, od zakończenia II wojny światowej. Dlatego początkowo skoncentrowaliśmy się na zebraniu relacji grupy wiekowej zwanej drugim pokoleniem ocalałych z Holokaustu, czyli urodzonych po wojnie dzieci żydowskich rodziców, którzy doświadczyli prześladowań. Te dzieci były same w sobie nadzieją i dowodem na to, że zniszczone społeczności żydowskie w Grecji mogą się odrodzić. Etapy ich życia zbiegły się z odbudową wspólnot żydowskich w Grecji.

Biorąc pod uwagę, że liczba wywiadów była ograniczona, ustaliliśmy dwa dalsze kryteria profilu rozmówców. Po pierwsze, nadaliśmy priorytet zbieraniu wywiadów od dzieci ocalałych z nazistowskich obozów, w celu zbadania międzypokoleniowej traumy i rodzinnej pamięci o Holokauście. Po drugie, szukaliśmy osób, które były faktycznie aktywne, zaangażowane w sprawy greckiej społeczności żydowskiej, ponieważ szczególnie interesowało nas stanowisko osób, które systematycznie działały na rzecz obecności i widzialności greckich Żydów w dzisiejszych czasach. Istotne były wspomnienia wszelkich przeszkód, jakie mogli napotkać.

W trakcie naszych badań ostatecznie włączyliśmy kilka świadectw z różnych grup wiekowych. Mamy trzy wywiady z osobami, które urodziły się przed wojną i mają osobiste wspomnienia z okresu szczytu antysemickich prześladowań i przemocy. Najstarsi z tej grupy urodzili się w 1929 roku. W wywiadach tych skupiliśmy się na ich życiu powojennym, jednak opowiadali oni także o swoich przeżyciach wojennych, które pokazały, jak doświadczenie prześladowań ukształtowało ich późniejsze życie. Ponadto przeprowadziliśmy dwa wywiady z osobami należącymi do tzw. „pokolenia ocalałych 1.5”, urodzonymi w okresie prześladowań, w czasie II wojny światowej. Są to ludzie, których narodziny w krytycznym momencie zniszczenia ich społeczności pozostawiły im wiele pytań dotyczących ich wczesnych lat, na które z wiekiem szukali odpowiedzi. Ostatecznie dodanie do projektu innych kategorii wiekowych było niezwykle korzystne dla jego celu. Badacz może przyjrzeć się wielu różnym świadectwom i zrozumieć, jak różne grupy wiekowe różnie mówią o antysemityzmie.

Małą próbkę tych życiorysów można zobaczyć tutaj. Wszystkie wywiady są własnością Żydowskiego Muzeum Grecji i są dostępne wyłącznie dla celów badawczych lub edukacyjnych, z pełnym poszanowaniem obowiązujących przepisów dotyczących ochrony wrażliwych danych osobowych, opartych na dyrektywach UE i ustawodawstwie krajowym. Poniżej znajduje się pełna lista wywiadów, z krótkimi cytatami z każdego z nich.

Svi HANNAH oral history intervjui iz Grčke biće dostupni na korišćenje u Jevrejskom Muzeju Grčke po zahtevu na kontakt adresu [email protected].

Wywiady przeprowadziła dr Eleni Kouki. Wywiady rejestrował Dimitris Polydoropoulos.

quotes21

Biogram

Nina Battinou urodziła się w Janinie w 1947 roku. Oboje jej rodzice, Israel i Janet, przeżyli obóz Auschwitz-Birkenau. Nina jest jednym z pierwszych dzieci, które urodziły się po Holokauście i zniszczeniu społeczności żydowskiej Janiny. W swoim wywiadzie opowiada o tym, jak dorastała, słuchając opowieści z obozu, o powracających koszmarach, a także o niektórych problemach, z którymi musiała się mierzyć w szkole, w relacjach z chrześcijańskimi kolegami z klasy.

Cytat

Jedną z tych rzeczy, które pamiętam z dzieciństwa, było pytanie rodziców, dlaczego nie mam dziadków. Wszystkie dzieci w moim wieku miały dziadków. […] My nie mieliśmy. […] A kiedy poszłam do szkoły, nauczycielka poprosiła nas o napisanie o naszej rodzinie. Mój esej był po prostu skargą, że nie mam babci ani dziadka.

Informacje

Nazwisko: Battinou
Imię: Nina
Data wywiadu: 10.10.2021
Miejsce wywiadu: Janina
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Alina Moissi urodziła się w Larisie w 1968 roku. Jej ojciec Esdra Moissi przyłączył się do ruchu oporu podczas okupacji niemieckiej, a po wojnie intensywnie pracował jako pisarz i dziennikarz, aby umacniać pamięć o Holokauście i zwalczać antysemityzm. Sama Alina jest obecnie przewodniczącą gminy żydowskiej w Larisie. W wywiadzie opowiada o swoim życiu, dzieciństwie i o tym, jak zainteresowała się sprawami społecznymi, a ponadto dzieli się z nami kilkoma przykładami przejawów antysemityzmu i tym, jak sobie z nimi radziła.

quotes19

Cytat

W tym samym budynku, co my, mieszkała z nami rodzina, były tam dwie małe dziewczynki. W okresie świątecznym chodziły i śpiewały kolędy. Byłem bardzo zazdrosna o te kolędy, bo jako Żydówka ich nie śpiewałam. […] Nagle w Wielki Czwartek rozległo się pukanie do drzwi. Czy znasz pieśni religijne na Wielki Czwartek? „Nieprawi Żydzi ukrzyżowali Chrystusa. Niegodziwcy, psy, przeklęci.” Moja mama znała te pieśni. Otworzyła drzwi, a one zapytały: „Czy możemy zaśpiewać?” Byliśmy przyjaciółmi tej rodziny i bawiliśmy się z ich dziećmi. Mama odpowiedziała: „Nie, nie śpiewajcie ich, dziewczynki. Macie tu trochę drobnych, nie śpiewajcie dla mnie pieśni, idźcie i powiedzcie swojej mamie, że nie chciałam, żebyście je dla mnie zaśpiewały.” Dodam jeszcze, że oboje ich rodzice byli nauczycielami.

Informacje

Nazwisko: Moissi
Imię: Alina
Data wywiadu: 28.09.2021
Miejsce wywiadu: Larisa
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes6

Biogram

Delia Alchanati urodziła się w Atenach. Od 2000 roku była zaangażowana w sprawy gminy żydowskiej, zaczynając od Komitetu Szkolnego Szkoły Żydowskiej w Atenach. Dziś jest sekretarz generalną Gminy Żydowskiej w Atenach, jak dotąd jedyną kobietą w Grecji, która została wybrana na to stanowisko. Obecnie zbiera materiały i pisze książkę o swoim ojcu, Danielu Alchanatim, który działał w ruchu oporu podczas II wojny światowej, a w latach powojennych został przewodniczącym Gminy Żydowskiej w Atenach.

Cytat

Nie mogę powiedzieć, żeby ktoś powiedział mi coś, co mnie zraniło, kiedy byłam dzieckiem […]. Zawsze bawiliśmy się na Placu Amerikis z innymii dziećmi… Nawet kiedy byłam starsza i chodziłam do liceum nic takiego się nie zdarzyło […]. Choć wiedzieliśmy, że jest coś takiego jak antysemityzm, że krążyły jakieś stereotypy i niestety nadal krążą […] Dobrze, że chodząc do [żydowskiej] szkoły byliśmy bardzo dumni z tego, kim jesteśmy, nauczyliśmy się szanować odmienność i tak, nawet gdyby nam coś powiedzieli, […] mieliśmy odpowiedź. Zawsze czuliśmy dumę z tego, kim jesteśmy […]. Po prostu dlatego, że tym żyliśmy.

Informacje

Nazwisko: Alchanati
Imię: Delia
Data wywiadu: 06.07.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Sammy Varsano urodził się w Salonikach. Jego ojciec był ocalałym z Auschwitz. Kiedy Sammy dorósł, przejął rodzinny biznes. W 2012 roku wraz z dziennikarzem Pano Baili napisał powieść „Saulico” opartą na historii swojego ojca. W wywiadzie opowiada o międzypokoleniowej traumie, ukrytym antysemityzmie i ewolucji kultury pamięci o Holokauście.

quotes16

Cytat

Niektóre aspekty mojego dzieciństwa były dość trudne […] zwłaszcza w okresie, gdy w szkole obowiązywał nakaz chodzenia do kościoła, a religia była wszechobecna w szkole, o wiele bardziej niż dzisiaj... To nie była wielka tragedia; było to po prostu niewygodne dla dziecka, które gdy reszta klasy szła do kościoła, musiało wstać i powiedzieć „nie pójdę, bo jestem Żydem” […] Poszedłem do 40. szkoły Ioannideio; to stara szkoła w Salonikach, jedna z najlepszych szkół podstawowych. Tam oczywiście miałem traumatyczne przeżycie […], które bardzo dobrze pamiętam. Niewiele pamiętam z tamtego okresu, ale pamiętam ten obraz […]: w toaletach podłoga była [wyłożona] płytami z żydowskich nagrobków i było to dla mnie traumatyczne doświadczenie. I wciąż tak to odbieram, szczególnie odkąd dowiedziałem się, jak te płyty się tam dostały.

Informacje

Nazwisko: Varsano
Imię: Sammy
Data wywiadu: 27.09.2021
Miejsce wywiadu: Saloniki
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes5

Biogram

Rita Ventoura urodziła się w 1958 roku. Jej matką była pochodząca z Kastorii Berry Nachmias, ocalona z Auschwitz, która w latach 90. działała aktywnie na rzecz pamięci o Holokauście w Grecji. Rita dorastała w Atenach i studiowała psychologię. Jej rozprawa doktorska dotyczyła psychologicznych uwarunkowań drugiego pokolenia ocalałych z Holokaustu.

Cytat

Moja mama miała niezwykły dar opowiadania i fascynowała nas swoimi bajkami […]. Kiedy miałam 11 czy 12 lat, opowiedziała mi […] o nazizmie i Holokauście, swoją własną historię. Tak przerażającą historię opowiedziała w magiczny, dynamiczny sposób. I w pozytywny sposób. […] Mnie to nie przerażało. […] Nie twierdziła wcale, że „o, to nie było nic takiego”. Nosiła w sobie ból, ogrom bólu. Z drugiej strony pocieszała się świadomością, że ocalała i będzie kontynuowała tradycję.

Informacje

Nazwisko: Ventoura
Imię: Rita
Data wywiadu: 03.07.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Nina Vital urodziła się na Korfu w 1956 roku jako córka Samuela, jednego z niewielu Żydów z Korfu, którzy przeżyli Auschwitz. W wywiadzie opowiada o swoim dzieciństwie, dojrzewaniu i działalności politycznej oraz dzieli się przemyśleniami na temat odbudowy społeczności żydowskiej na wyspie.

quotes25

Cytat

Jedynym [problemem], który pamiętam [ze szkoły], który mnie niepokoił, było to, że mówiono: „Żydzi ukrzyżowali Chrystusa”. I źle się z tym czułam i powiedziałam, no co wy, czy wszyscy Żydzi to zrobili, ja nic nie zrobiłam. […] Wstałam i zapytałam: „Przepraszam, ale dlaczego tak się stało? Czy to tylko Żydzi ukrzyżowali Chrystusa? Czy nie było tam też Rzymian?” „Tak, tak”- pośpieszna odpowiedź [od nauczyciela], „tak mówią książki… tak to było, nie przejmuj się.” Ale okej, nie obciążyło mnie to zbytnio, ponieważ miałam dystans do tych wszystkich rzeczy…

Informacje

Nazwisko: Vital
Imię: Nina
Data wywiadu: 11.10.2021
Miejsce wywiadu: Korfu
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes14

Biogram

Nathan Giechaskiel urodził się w 1950 roku w Larisie, w rodzinnym mieście swojej matki, ale dorastał w Salonikach, w okolicy, gdzie przed wojną znajdowała się żydowska dzielnica „151”. Jego ojciec Baruch był ocalałym z Auschwitz. W wywiadzie Nathan opowiada o zmaganiach ojca, by po wojnie odbudować swoje życie i założyć rodzinę po utracie pierwszej rodziny w Auschwitz. Mówi o milczeniu, jakie panowało w domu na temat pierwszej rodziny ojca, ale także o współczesnych przejawach antysemityzmu w Grecji.

Cytat

Mój ojciec wrócił po wojnie, oczywiście jako wrak człowieka – a kto wtedy nie był wrakiem? – i próbował odbudować swoje życie. […] Zaczynał z czystą kartą. Odrzucił przeszłość i może dlatego nie chciał nam nic powiedzieć. Przez całe lata. Oczywiście dorastałam, byłam dzieckiem, przyszedł ojciec, zabrał nas na zakupy, zrobiliśmy szabat w domu. Żyliśmy dobrze. Ale nie mogłem sobie wyobrazić jego nieszczęścia. Bardzo cierpiał, ale mówił, że to z powodu odmrożeń z czasów wojny.

Informacje

Nazwisko: Giechaskiel
Imię: Nathan
Data wywiadu: 29.07.2021
Miejsce wywiadu: Saloniki
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Joya Eliakeim urodziła się w Chalkidzie w 1966 roku. Jej ojciec, Moissis Eliakeim, był ocalałym z Auschwitz. Joyia opowiada nam o swoim życiu na Chalkidzie, o swoich wspomnieniach z życia społeczności w latach 70. i 80. oraz o niektórych antysemickich wydarzeniach, które jej dotyczyły.

quotes10

Cytat

Kiedy widzę 250 dzieci, które nie wiedzą, czym był Holokaust, to coś mi mówi, że historia może się powtórzyć. […] W II liceum mój syn wygłosił wykład [o Holokauście]. Mój syn zażądał spotkania z dyrektorem szkoły. […] Niektórzy ludzie w szkole się bali, z tego co widziałam. Chcieli to wszystko rozmyć. Bali się reakcji rodziców. […] Podczas wykładu uczniowie osłupieli. Co oznacza, że chcieli o tym usłyszeć.

Informacje

Nazwisko: Eliakeim
Imię: Joya/Jenny
Data wywiadu: 28.07.2021
Miejsce wywiadu: Chalkida
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quote_ELEZIER_VICTOR

Biogram

Victor Eliezer urodził się w Atenach w 1960 roku. Studiował politologię i stosunki międzynarodowe w Izraelu, a następnie przejął rodzinny biznes. Pracował także jako dziennikarz i korespondent gazet izraelskich. Od najmłodszych lat interesował się życiem społeczności i zajmował się jej sprawami piastując różne stanowiska. Obecnie jest sekretarzem generalnym Głównego Zarządu Gmin Żydowskich Grecji (KISE). W wywiadzie opowiada o swojej rodzinie i o swoim życiu, a także dzieli się przemyśleniami na temat odbudowy społeczności żydowskich po wojnie, ale także walki z antysemityzmem.

Cytat

[W wojsku] sierżant myślał, że jestem Świadkiem Jehowy. […] A więc następnego ranka po meldunku poprosiłem o spotkanie z komendantem. Powiedziałem dowódcy: „Proszę pana, nie jestem Świadkiem Jehowy, ale nawet gdybym był, nie zaakceptowałbym tej dyskryminacji. Tak się składa, że jestem Żydem, a ponieważ teraz już pan wie, że jestem Żydem, powiem panu, że nie będę tolerował żadnego zachowania dyskryminującego wobec mnie. […] Bo jeśli tak się stanie, to nie tylko Ministerstwo Oświaty będzie wiedziało następnego dnia, ale cały świat będzie wiedział”. Bo wtedy byłem już dziennikarzem.

Informacje

Nazwisko: Eliezer
Imię: Victor
Data wywiadu: 09.07.2021 (część A), 02.09.2021 (część B)
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Moissis Elissaf urodził się w 1954 roku i dorastał w Janinie. Studiował na uczelni medycznej w Atenach i od najmłodszych lat zajmował się sprawami gminy. W 2019 roku został wybrany na burmistrza Janiny, jest pierwszym żydowskim burmistrzem w Grecji. W wywiadzie opowiada o swoim życiu, działalności politycznej, przemyśleniach na temat przemian społeczności żydowskiej w Janinie, a także szczegółowo analizuje, w jaki sposób miejscowy żydowski cmentarz był wielokrotnie dewastowany.

quotes22

Cytat

W okresie poprzedzającym wybory [samorządowe w 2019 roku], ktoś powiedział „Nie wybierzemy żydowskiego burmistrza”. Ktoś inny powiedział, że on [Elissaf] wszystkich podporządkuje cudzoziemcom, zostanie wybrany przez zagraniczne ambasady. Mówiono różne rzeczy. Pozwólcie, że przytoczę jeden incydent, który dobrze pamiętam. […] Było to między pierwszą a drugą niedzielą [pierwszą i drugą tura głosowania]. Moim rywalem był poprzedni burmistrz. Nasze rodziny się znały, znaliśmy się od wczesnego dzieciństwa […] Wygłaszaliśmy końcowe przemówienia. […] Zrobił to tutaj, w swoim gabinecie [wewnątrz ratusza]. Wziął więc ikonę Matki Boskiej […] i postawił ją tuż za sobą, tak że w centrum kadru była Matka Boska. Taki był wybór jego pracowników PR. Rozgniewało to wielu demokratycznych obywateli. […] Nie udało im się.

Informacje

Nazwisko: Elissaf
Imię: Moissis
Data wywiadu: 10.10.2021
Miejsce wywiadu: Janina
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes8

Biogram

Haim Ischakis urodził się w Atenach w 1959 roku jako drugi syn pochodzącego z Janiny Daniela Ischakisa, ocalałego z Auschwitz i Zimbouli Ischaki z Chalkidy. W wywiadzie opowiada o zmaganiach ojca z odbudową życia po wojnie, o swoim dzieciństwie, studiach i działalności zawodowej. Dziś Haim jest kantorem i podróżuje po całej Grecji, aby odprawiać nabożeństwa.

Cytat

[Mój ojciec], im był starszy, im bardziej zdawał sobie sprawę, że nie zostało mu już wiele czasu na ziemi, [tym bardziej] się otwierał. Poza tym ważną rolę odegrało też to, że w 1994 roku w Janinie wzniesiono pomnik poświęcony ofiarom Holokaustu. Moja mama z wielkim trudem go tam zabrała. Nie mógł sam wsiąść do autobusu, pięć osób musiało go wnieść. To była jego ostatnia podróż. […] Był w szoku, spotkał wiele osób, których nie widział od 1945 roku. […] Jest taśma, mam ją, na której gorzko płacze. […] Po tej podróży chciał porozmawiać.

Informacje

Nazwisko: Ischakis
Imię: Haim Victor
Data wywiadu: 19.07.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Reggina, czwarta córka dwojga ocalałych z Auschwitz, Heinza i Selly Kunio, urodziła się w Salonikach w 1967 roku. Była zaangażowana w różne projekty upamiętniające Holokaust. W wywiadzie opowiada o swoim życiu, o wpływie, jaki historia jej rodziny wywarła na jej osobowość, a także o niektórych antysemickich incydentach, z którymi się spotkała i o tym, jak sobie z nimi radziła.

quotes11

Cytat

Myślę, że antysemityzm się nie zmienił. Za to ja się zmieniłam i jestem bardziej świadoma tego, co się dzieje wokół mnie, mam otwarte oczy. […] Doświadczyłam wielu incydentów. W autobusie w Salonikach. Byli dwaj mężczyźni. Właśnie skończyłem liceum. […] Byłam z koleżanką i jechałyśmy do Perai. […] Autobus był bardzo zatłoczony. A za nami tych dwóch ludzi, starzy ludzie, którzy coś zobaczyli, lotnisko wojskowe, a jeden powiedział coś o Amerykanach, to było typowe, o spiskach i „tak, Żydzi za wszystkim stoją i dobrze robił Hitler, szkoda, że nie zabił ich wszystkich”. […] Odwróciłam się i zapytałam go: „Dlaczego tak mówisz?” [Odpowiedział] „Czego chcesz i po co się wtrącasz w rozmowę?” A moja koleżanka, biedactwo, nie wiedziała, gdzie się schować. […] Ludzie stojący wokół patrzyli na nas i na nich. […] A ja powiedziałam: „Dlaczego się odzywam? Bo to tak, jakbyś mi powiedział, że szkoda, że żyję i że mój tata nie powinien był przeżyć”. „Dlaczego?”, zapytał mnie, „Kim ty jesteś? Czy jesteś Żydówką?” A ja na to: „Oczywiście”. A jego przyjaciel powiedział: „Przestań, przestań”. A moja przyjaciółka to mnie każe przestać. Ale kiedy on zrozumiał, że jestem Żydówką, pohamował się. „No, nie miałem na myśli ciebie…” – powiedział.

Informacje

Nazwisko: Kunio
Imię: Reggina
Data wywiadu: 03.08.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes15

Biogram

Hella Kunio-Matalon urodziła się w 1961 roku w Salonikach jako córka Heinza Kunio, ocalałego z Auschwitz. Jej ojciec po wojnie ciężko pracował, aby zebrać informacje o Holokauście w Salonikach i o zniszczeniu społeczności żydowskiej miasta. W wywiadzie Hella opowiada o Salonikach ze swojego dzieciństwa oraz o tym, jak dowiedziała się o Holokauście od swojej rodziny.

Cytat

Bardzo wcześnie, od chwili gdy miałam dziesięć czy jedenaście lat, byłam w pełni świadoma tego, co wycierpiał mój ojciec. […] W muzeum [Muzeum Żydowskie w Salonikach] mamy gablotę w sali poświęconej Holokaustowi. Jest tam wiele drobnych przedmiotów. Wszystko z naszego domu. U nas w domu było coś w rodzaju akwarium, metr na pół metra, do którego tata włożył kilka osobistych rzeczy, które przywiózł z obozu, w tym swój pamiętnik […] i inne małe przedmioty, które sam odebrał z obozu, kiedy odwiedził to miejsce w 1960 r. […] Nieuchronnie więc dziecko zadaje pytania. […] I albo masz w sobie siłę, by powiedzieć prawdę, albo musisz kłamać. Cóż, nie okłamywali nas.

Informacje

Nazwisko: Kunio-Matalon
Imię: Hella
Data wywiadu: 27.09.2021
Miejsce wywiadu: Saloniki
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Betty Magrizou urodziła się w Salonikach w 1957 roku jako córka ocalałego z Auschwitz Josepha Magrizosa. W wywiadzie opowiada o milczeniu ojca, nadziejach powojennego pokolenia, ale także o swojej osobistej pracy badawczej i pisarskiej związanej z Holokaustem.

quotes18

Cytat

Moimi pierwszymi czytelniczkami [książki „Bransoleta ognia”] były moja matka i córka. Moja mama jest bardzo dumna. A wiesz, co powiedziała? „Żyłam ze swoim mężem przez tyle lat i było tak wiele bólu, a dopiero czytając twoją książkę zrozumiałam, przez co on przeszedł. Powinnam była go przytulić, pocałować, powiedzieć: tyle przeszedłeś…” Może tata nie chciał jej denerwować i nie powiedział jej… […] I wierzę, że w tym jest siła książki. Nawet osoba, która z nim żyła, moja mama, która miała obok siebie męża, poznała historię, przeżyła ją poprzez książkę.

Informacje

Nazwisko: Magrizou
Imię: Betty
Data wywiadu: 29.09.2021
Miejsce wywiadu: Larisa
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes24

Biogram

Anna Matathia jest czwartym dzieckiem Gershoma i Stelli Matathia. Oboje jej rodzice byli ocalałymi z Auschwitz. W wywiadzie opowiada o swoim życiu na Korfu, miłości do muzyki i swoim zaangażowaniu w życie społeczności.

Cytat

A więc urodziliśmy się po tej trójce dzieci, które mój ojciec stracił [w Auschwitz]. Nazywały się Roza, Liza i Anna. Roza była jego najstarszą córką i ciągle o niej mówił. Miała wtedy osiem lub dziewięć lat i zniknęła pierwszej nocy w obozie. I jego [pierwsza] żona i jego [pozostała dwójka] dzieci. I o tym właśnie mówił. Oczywiście rozmawiał ze mną, ale nie za wcześnie, dopiero kiedy dorosłam i byliśmy bardzo sobie bliscy. Moje starsze siostry odeszły, wyszły za mąż, a mój brat był żołnierzem. I przez jakiś czas, przez dwa, trzy lata byłam jedynym dzieckiem na miejscu, w domu. I tak właśnie wtedy zaczął mi o tym opowiadać po raz pierwszy, otworzył się przede mną.

Informacje

Nazwisko: Matathia
Imię: Anna
Data wywiadu: 11.10.2021
Miejsce wywiadu: Korfu
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Anna Mizan urodziła się w Atenach w 1966 roku. Jej ojciec Izaak pochodził z Arty. Był ocalałym z Auschwitz i w ostatnich dekadach swojego życia bardzo aktywnie działał na rzecz zachowywania pamięci o Holokauście. Anna opowiada o tym, jak zaczęła uczyć się o Holokauście i jak wspierała pracę ojca.

quotes20

Cytat

Nigdy nie ukrywałem [że jestem Żydówką], nigdy nie czułam, że muszę to ukrywać. […] Pamiętam, […] że nasi znajomi ze szkoły żydowskiej i [żydowskiego] klubu […] przyłączyli się do naszych chrześcijańskich kolegów z liceum. I stali się bardzo miłą grupą, szanującą swoje zwyczaje i święta. A ponieważ mój brat miał bar micwę, kiedy chodził do II liceum, nasi chrześcijańscy przyjaciele zostali zaproszeni do synagogi i zetknęli się z naszą religią.

Informacje

Nazwisko: Mizan
Imię: Anna
Data wywiadu: 08.10.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes9

Biogram

Veta Bati urodziła się w Salonikach w 1943 roku. Jej matka zmarła przy porodzie, a jej ojciec został wkrótce aresztowany i deportowany do Auschwitz, skąd już nigdy nie wrócił. W wywiadzie opowiada o tym, jak odkryła prawdziwą historię swoich narodzin, o radościach swojego dzieciństwa i dorosłości, ale także o swoich lękach i uprzedzeniach, z którymi się spotkała.

Cytat

Tak często, tak często. Słyszałam wiele takich komentarzy. I od różnych ludzi. […] Byłam młoda, wiele lat temu, mieszkałam wtedy w Atenach. […] I raz w Omonii jest ta matka z płaczącym dzieckiem. I mówi do niego: „Bądź cicho, bo cię Żyd zabierze”. Uderzyło mnie to, przyprawiając mnie o zawrót głowy. Podeszłam i powiedziałam do niej: „Proszę pani, co pani wygaduje do swojego dziecka? Jacy Żydzi? Czy spotkała pani jakichś Żydów?” […] Powiem ci coś jeszcze. Jeśli jestem gdzieś z grupą ludzi, szukam sposobu żeby w czasie rozmowy powiedzieć, że jestem Żydówką. Bo jak ktoś rzuci antysemicką zniewagę, to eksploduję jak bomba…

Informacje

Nazwisko: Bati
Imię: Veta
Data wywiadu: 24.07.2021
Miejsce wywiadu: Ligia
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Makis Batis urodził się w Janinie w 1937 roku. Był drugim dzieckiem Leona i Sophii Batisów. 25 marca 1944 r., gdy reszta rodziny ukrywała się w Atenach, jego ojciec został aresztowany podczas łapanki i deportowany do Auschwitz. W styczniu 1945 roku, gdy zbliżała się Armia Czerwona, Leonowi udało się uciec. Był pierwszym greckim Żydem, który wrócił i opowiedział, co wydarzyło się w obozach. W wywiadzie Makis opowiada o swoich wspomnieniach z dzieciństwa, z czasów niemieckiej okupacji i prześladowań oraz o powojennych wysiłkach rodziny, by odbudować swoje życie. Opowiada o rodzinnym biznesie, o swoich licznych działaniach społecznych, a także o niektórych przypadkach antysemityzmu, z jakimi się zetknął w związku ze swoją działalnością.

quotes4

Cytat

W czasie, gdy się ukrywaliśmy, przeszliśmy bardzo wiele. Bardzo baliśmy się, że ktoś się zorientuje, że jesteśmy Żydami, że rodzina, która wynajęła nasz dom, coś zauważy. […] Byliśmy przerażeni za każdym razem, gdy Niemcy w tych swoich butach przechodzili za ogrodzeniem domu, w którym mieszkaliśmy. […] Ten odgłos ich butów: bum, bam, bum, bam, bum. I mówiliśmy, że to już koniec.

Informacje

Nazwisko: Batis
Imię: Makis
Data wywiadu: 25.06.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes12

Biogram

Nana Moissi urodziła się w lutym 1944 roku, podczas gdy jej matka Adel Mano ukrywała się, aby uniknąć deportacji. Resztę rodziny aresztowano i deportowano do Auschwitz. Lata dzieciństwa Nana spędziła pomiędzy Atenami a Salonikami. W wywiadzie opowiada o przeprowadzce do rodzinnego miasta jej matki, Salonik, a zwłaszcza o bliskich stosunkach, jakie nawiązała ze swoją ciotką, która przeżyła Auschwitz, Lisą Pinhas, której wspomnienia zredagowała po latach. Ponadto dzieli się wspomnieniem werbalnego antysemickiego ataku, z którym się zetknęła podczas wolontariatu w Amnesty International.

Cytat

Ktoś z mojej grupy [w Amnesty International] przyszedł i zaatakował mnie bardzo zjadliwymi słowami, jakbym ja, jako Żydówka, była winna masakry w Libanie [w 1982 roku]. Byłam oszołomiona. I napisałam list do zarządu Amnesty International, aby powiedzieć im, że rezygnuję, ponieważ jestem w niewłaściwej organizacji: „Gdzie jest poszanowanie praw człowieka bez względu na skórę, kolor skóry czy religię? Oto, ponieważ jestem grecką Żydówką, zostałam znienacka zaatakowana, choć nie jestem niczemu winna”. Pavlos Zannas odebrał list, był wtedy prezesem [greckiego departamentu AI] i wysłał Chronisa Missiosa […] – Chronis był w mojej grupie – z przeprosinami w imieniu Zarządu, aby powiedzieć, że ta kobieta została wyrzucona z Amnesty International i poprosił mnie o wycofanie mojej rezygnacji. I nie tylko to, ale miałam być w greckiej delegacji na konferencję międzynarodową w tym samym roku, która odbyła się w Rimini we Włoszech.

Informacje

Nazwisko: Moissi
Imię: Nana
Data wywiadu: 02.08.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Anna Negrin urodziła się w Janinie w 1950 roku jako pierwsza córka Nauma, ocalałego z Auschwitz. W wywiadzie Anna opisuje, jak stopniowo zaczęła badać traumę Holokaustu i jej wpływ na jej pokolenie. Opowiada też o swoim udziale tworzeniu stowarzyszenia zrzeszającego drugie pokolenie ocalonych z Holokaustu. Dzieli się z nami także incydentem antysemitckim, którego doświadczyła w latach 80.

quotes3

Cytat

Pamiętam [z Janiny w dzieciństwie] to, że […] ludzie wokół mówili „Nie wychodź nigdzie w Wielki Piątek”. Ale moja mama [która pochodziła z Volos] miała wielu chrześcijańskich przyjaciół. Mówiła, że wszystkie jej przyjaciółki w Volos były chrześcijankami. I powiedziała: „Ok, pójdziemy zobaczyć Epitafios [procesję]”. […] Albo kiedy w Wielki Piątek w Janinie na ulicznych targach sprzedawano małe jagnięta, a mama mówiła: „Chodźmy zobaczyć jagnięta”.

Informacje

Nazwisko: Negrin
Imię: Anna
Data wywiadu: 24.06.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes13

Biogram

Sabethai Semos urodził się w 1929 roku w Atenach. W wywiadzie opowiada o latach okupacji niemieckiej i wysiłkach rodziny by się ukryć, a także wspomina aresztowanie ojca i brata po tym, jak zostali wydani.

Cytat

Kiedy mój ojciec usłyszał strzały, wyszedł [z kryjówki] i poszedł z eskortą na posterunek [policji]. Tam zadzwonili do [wydziału policji w] Egaleo i komendantura w Egaleo podała „tak, to nasi agenci”. Więc kiedy to ustalono, agenci powiedzieli: „Złap Żyda. Jeśli go nie złapiesz, ponosisz odpowiedzialność. […] Kiedy mój brat zorientował się, że taty długo nie ma, poszedł zobaczyć, co się dzieje. Kiedy tam poszedł, jak mi powiedziano, nasz ojciec dał znak okiem: „Idź!” Nie zrozumiał. Złapali też mojego brata. Nigdy więcej ich nie widziałem. […] Dlaczego on nas zdradził? Bo nie wiadomo, kto go przekonał, że Niemcy wygrają wojnę i żeby mieć dobrą pozycję, został niemieckim agentem. Piekarz został niemieckim agentem. I zdradził nas. Ten, który znalazł nam dom [do ukrycia się].

Informacje

Nazwisko: Semos
Imię: Sabethai
Data wywiadu: 09.09.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Alexandros Simha urodził się w Kavali w 1937 roku. W wywiadzie opowiada o tym, jak jego rodzinie udało się ukrywać w Atenach przez całą wojnę oraz dzieli się traumatycznymi przeżyciami ukrywanego dziecka, które na długi czas musiało opuścić rodzinę. Opisuje także uprzedzenia wobec Żydów, których osobiście doświadczył po wojnie, ale także walkę ojca o odzyskanie rodziny.

quotes7

Cytat

Pamiętam to, jakby to było wczoraj. Moja mama włożyła nam nasze najlepsze ubrania i poszliśmy [do sądu]. I mama opowiedziała przewodniczącemu składu o problemie [jaki miała z gospodarzem, który po wyzwoleniu nie wpuścił ich do domu, mimo że z góry zapłacili czynsz]. I po raz pierwszy słyszałem, jak ktoś mówi dobre rzeczy o Żydach. Ten sędzia był promykiem nadziei i radości. Powiedział do gospodarza… „Nie wstyd ci, że ci ludzie byli w nędzy, Niemcy polowali na nich bez powodu, a ty wykorzystałeś ich, żeby sprzedać swój dom dwa razy?”

Informacje

Nazwisko: Simha
Imię: Alexander
Data wywiadu: 14.07.2021
Miejsce wywiadu: Ateny
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

quotes23

Biogram

Linos Soussis urodził się na Korfu w 1947 roku. Jego matka, Perla, była ocalałą z Auschwitz. W wywiadzie Linos opisuje powojenne życie na wyspie i zastanawia się nad przyczynami utrwalania stereotypów i rasizmu.

Cytat

Między moim młodszym bratem a mną jest dziewięć lat różnicy. To znaczy, kiedy mój brat miał pięć lat, ja miałam 14 lat i tuliłem go. On był maskotką rodziny. […] A myśl, że ktoś mógłby zabrać mojego brata, doprowadzała mnie do szału. Tymczasem moja mama powiedziała mi, że kiedy przyjechała do Auschwitz, pierwszej nocy, to trzymała za rękę swojego młodszego brata. […] Austriak [strażnik] zauważył, że nalegała na pozostanie z dzieckiem, złapał ją za włosy i powiedział: „Jeżeli znowu opuścisz [kolejkę dorosłych], to cię zastrzelę”. I straciła swojego młodszego brata. Kiedy mi to powiedziała, byłem wściekły, byłem zrozpaczony.

Informacje

Nazwisko: Soussis
Imię: Linos
Data wywiadu: 10.10.2021
Miejsce wywiadu: Korfu
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

Biogram

Lisa Fis-Matathia urodziła się na Korfu w 1946 roku jako pierwsze dziecko Gershoma i Stelli Matathia, ocalałych z Auschwitz. W wywiadzie opowiada o swoim dzieciństwie, kiedy większość ocalałych mieszkała razem w dawnej żydowskiej szkole, dopóki nie udało im się osiedlić we własnych domach. Opowiada o problemach powrotu do życia, ciężarze Holokaustu i pamięci o zmarłych w jej rodzinie. Opowiada także o niektórych antysemickich incydentach, które jej się przytrafiły, zwłaszcza w latach 80. XX wieku

quotes17

Cytat

Powrót do równowagi zajął im wiele lat. Ci, którzy wrócili na Korfu, byli w obozach; nie było wielu takich, którzy ukryli się czy uciekli. I oni wszyscy zbierali się w naszym domu i opowiadali historie z obozów… […] Słuchanie tych opowieści sprawiało mi ból.

Informacje

Nazwisko: Fis-Matathia
Imię: Liza
Data wywiadu: 28.09.2021
Miejsce wywiadu: Larisa
Realizacja: Eleni Kouki / Dimitris Polydoropoulos

cc© 2022. This work is licensed under a CC NC SA 4.0 license.